Gelişmek Kelimesinin Kökü Nedir?

[halilesen]

Ben gelişmek kelimesinin yanlış olduğunu düşünüyordum. Çünkü inkişaf etmek manasındaydı ve bu gel-mekle değil, gitmekle, yürümekle olurdu. Böyle birçok kimseyle münakaşa bulunmuştum. Lakin münakaşa ettiğim kimseler kelimeyi değil, gelmek ile inkişaf etmek arasındaki münasebet üzerine tatmin etmeyen karşılıklar vermişlerdi.

Daha sonra bu kelimenin yanlışlığı üzerine bir makale yazmak üzereydim ki @Vesaire Bey sayesinden kelimenin Kamûs-ı Türkî'de mevcut bulunduğunu öğrendim.

Gelişmek, fiil:
1 - Yetişmek, büyümek, boy atmak: Bu ağaç, bu ekin güzel gelişti.
2 - İyileşmek, semirmek: Seyahat kendisine yaramış hayli gelişmiş.

Bu kelime doğruysa bunun kökü gel olamaz sanki. Yani bu kelimenin manalarına baktığımız zaman bunlar gelmekle değil, gitmekle oluyor. Ya "gel" kelimesinin benim bilmediğim bir manası var, ya bu kelimenin kökü "öğrenmek" kökünün "ö" olması gibi bir şey.

Yukarıdaki manalara ek olarak günümüzde cereyan etmek manasında da kullanılıyor. "Hadiseler birden gelişti." gibi. Dahası "geliş-tir-i-ci" "gel-iş-im" gibi kelimeler de mevcut.

Bu başlıkta bu kelimeyi muayyen kılmak, mevcut manasını kazanması için hangi ekler almış bulunduğunu tayin etmemiz için açtım. Çalışmalarımızı, araştırmalarımızı yazalım.

[Vesaire]

Burada gelmek geçmiş zamana bir atıf ile kullanılıyor olabilir. Büyümek, semirmek, boy atmak gibi manalar önceki halden şimdikine bir tahavvüle işaret ediyor gibi. Kısaca geçmişten günümüze gel-mek. Yani bir tekamülden söz etmek mümkün. Kelimenin geleceği atfı da bu manada kullanılıyor kanaatindeyim.

gelişim kelimesinde ise "anla-mak"tan anla-m "yaşa-mak"tan yaşam gibi "geliş-mek"ten geliş-i-m olduğu fikrindeyim. Haliyle bu kullanımı yanlış bulmaktayım.
Veya kelimenin "vuku bulmak" yerine kullanılması da tam karşılığı vermiyor.

[halilesen]

Evet, şimdi daha dikkatli bakınca aslında tekamül etmenin karşılığı gelişmek. Evet, bu çok daha doğru ve mantıklı. Fakat inkişaf etmenin yerine kullanımı yanlış geliyor bana.

[Vesaire]

Evet, inkişafın farklı manaları da var. "Açılma" gibi. Haliyle birebir karşılığı veren bir kelime olmuyor. Aynı zamanda inkişaf keşf yani "keşif" kelimesi ile bağlantılı. Dolayısıyle dediğiniz doğru, birebir verilemez bu mana. Nasıl ki tekamül de gelişme oluyorsa, diyebiliriz ki gelişme inkişafa yakın manada bir kelime. Bazen çok yaklaşıp manayı veriyor, bazense uzaklaşıyor görüntüsünde.

[halilesen]

Doğru, fakat zannedersem o manaların çoğu sadece Türkçede var; hal kelimesinde olduğu gibi. Ben çok rastladım. Bazen kelimenin Türkçede kazandığı mana yok sayılıp direkt geldiği yere ait olduğu yazılıyor.
Günümüzde bunları adamakıllı ayıran bir lügat olmadığı için tüm manalar iç içe geçmiş gibi geliyor. Uyduruk "durum" kelimesinin hal, mecburiyet, vaziyet manalarında kullanılması gibi. İşin içinden çıkmak mümkün olabilir, lakin otoriteye ihtiyaç duyuyor.

[Vesaire]

Bunun ile alakalı "Dil Devrimi" dediğimiz şey olmadan evvelki metinleri taramak icap ediyor. Kamusta göreceğimiz üzere iyileşmek manası bile verilmiş. Belki de o zamandan beri çapı geniş olarak kullanılmaktaydı. Ciddi tetkikler gerekiyor bunun için. Matbu birçok eserin, gazetelerin, dergilerin elden geçirilmesi lazım.

[GÜLBUL]

Gelişmek kelimesini Türkçe anlamı çerçevesinde şöyle düşünebilirsiniz: Gelen, yani bünyeye gelerek, birikerek onu büyüten, yetiştiren. Dolayısıyla gitmek değil de dışarıdan bünyeye gelen bir şeyin olması lazım maddi anlamda bir gelişme için. Yani bünyeye alınması lazım. Bu bağlamda; Kamûs-ı Türkî'den verdiğiniz anlam yerine oturmaktadır. Çünkü bir fidanın veya bir insanın gelişip büyümesi, boy atabilmesi için dışarıdan bünyeye gıda vs. alması gerekir, yani bünyeye gelmesi gerekir.
İyileşmek, yaramak anlamında ise mecazen, manevi olarak bir gelişim ağırlıktadır ki bu da birinci anlamla bağlantılıdır. Yani manevi olarak bünyeye gelip iyileştiren bir şey söz konusudur. Nacizâne benim yorumum.